Дөнен Итемгенов (туған — ө.ж.б.) — 18 ғ.-да Жайық бойында өмір сүрген би-шешен, батыр, рубасы. Байұлының масқар руынан шыққан. Орысша-қазақша сауатғы адам болған. Батыс Қазақстанның бірқатар ауылдары патша үкіметінен Еділ-Жайық аралығына қоныстануға рұқсат алған кезеңде масқар руының 1000 үйін бастап өткен. 1787 ж. қыркүйекте Қобда ө. бойында старшиналардың жиынына қатысқан. Дөнен Итемгенов би туралы тарихи еңбектерде, мыс., Ы.Вяткиннің «Сы- рым батыр» (А., 1951) атты кітабында деректер бар[1]
Масқар руы тұлғаларының Сырым көтерілісене қатысуы.
Сырым батыр көтерілісіне қатысуы туралы деректерді Михаил Вяткиннің «Батыр Сырым» деген кітабынан алдық.
Кітапта аталған би батырлар: Айдарбек Жаныбаев, Дөнен, Аққұнан Итемгеновтер, старшындар Шектібай, Аққұнанұлы Қожақ, Жанбайұлы Жаңқабыл.
Дөнен батыр, Масқар руының бас старшины ретінде әрдайым Сырымды қолдаумен болған. М.П. Вяткин былай жазады «Однако, если старшинская группировка придерживалась в отношении султанов примирительный или, по крайней мере, выжидательной политики, то сами султаны, родственники Нуралы, совсем не мирились с утратой своего влияния в степи и заняли по отношению к старшинам непримиримую позицию. В начале августа они нанесли сильный удар старшинской группировке, захватили в плен батыра Срыма. Об этом пленении старшины сообщили Игельстрому в письме от 14 августа 1786 г. Срым вместе с Донен-батыром и муллою Абдулкеримом был захвачен султаном Есимом и родственниками старшины Ишкары- Отевлием, Абдуллой и Дюаламаном, которые в сопровождении 106 человек ехали для соединения с султаном Эралы.
Донен-батыр был братом Айдар-бека, члена Пограничного суда, и принадлежал к роду Масқар, Байулинского поколения ( ЦГАДА, Снош. России с к.-к., К. 61, 1775-1786, д. №2 л. 239). Донен был тотчас отпущен султаном Есимом «по опасности своей». (49, 207 б.)
Айдарбек «Пограничный суд» уәкілі болған. (210 беттің жалғасы) «В сентябре 1786 г. состоялся съезд старшин. Участники съезда согласились на организацию Пограничного суда.
Были проведены выборы и в Пограничный суд. Выбраны были: Абдулхалил-хожа, султан Ишмухаммед, сын султана Карабая, брата Каипа, Рахман-берды Колтубаев от поколения Алимулы и от того же поколения Базар-бий Худайбергенов; от поколения Байулы – бек Айдар Жаныбаев (рода Масқар), брат захваченного вместе с Срымом батыра Донена, и Жар Махамбет Росенбаев, от поколения Жетыру был выбран Артык-бий Шакбаев, родственник батыра Тленши».
Аққұнан патшаға жіберілген елшілер құрамында болған.
Дөнен батыр Жайықтың оң жақ бетіне өткен бірінші көштерді басқарған. (49, 214 б.)
«Переход на «внутреннюю сторону» зимой 1786-1787 г. принял массовый характер. Астраханский обер-комендант А.О. Базин доносил гр. А. Р. Воронцову, что «киргизцы заняли под свое кочевье и скот не только те места, кои им предписаны от уфимского генерал-губернатора, но вся степь луговой стороны, камыши по самому берегу наполнены киргизцами и множеством скота их».
Переход был разрешен 45400 кибиткам. Фактически перешло по-видимому, больше, хотя данные об этом расходятся. Базин писал, что, возможно, перешло до 60000 кибиток. Оренбургский обер-комендант Зенбулатов указывает цифру 45000. Эта последняя цифра, очевидно, взята из официального распоряжения ген.-губернатора о перепуске за линию 45400 кибиток. Эти данные показывают, как велика была нужда у казахов в зимних кочевьях. «Открытые листы» ген.-губернатора получили следующие старшины:
Рода Масқар-Старшина Шиклибай 500 Кибиток
То же –Батыр Донен Итамганов 1000 — « —
Рода Кызылкурт-Шанбай –бий Сегизбаев 400 — « —
То же –Досен-бий 7000 — « —
Рода Берш- Чуйташ-батыр 7000 — « —
То же –Кошкар-батыр 500 — « —
Рода Аккете-Коккоз-бий 500 — « —
Рода Шекты- Мусреп Биктов 400 — « —
Султан Карабай 1500 — « —
Рода Шекты- Байнике, сын батыра Шукуралы и брат Бейнике Сеид Мухаммет Сегизбаев 300 — « —
Рода Алаша- Старшиан Софра-бий 3000 — « —
То же- Медет-бий 3000 — « —
Рода Серкеш-Арга Урусов 1000 — « —
То же –Жаркынбей- батыр 3000 — « —
Рода Адай- Аткаран-батыр 500 — « —
Рода Байбакты-Акумбет Каратаев 800 — « —
Рода Сыклар-Каратау-бий 10000 — « —
То же –Кулдажбай-бий 3000 — « —
Рода Таз-Ксенбай-бий 1000 — « —
То же –Мандавлет-батыр 1000 — « —
Всего 45400 кибиток
Мы видим из этой таблицы, что разрешение перейти на внутреннюю сторону получили не только аулы средних владений (300-1000 кибиток), но и аулы крупных биев и батыров: Каратау, Донен-бия и пр.».
«Султаны Қарай, Букей и Бигали с рядом старшин по преимуществу поколения Байүлы, доносили, что Срым старается киргисцов приклонить к себе, внушая им, что по убитии им хана Орда во управлении досталась ему и он де к его превосходству Маскарского рода с Кужаком Аккунановыми Джанкабулом Чанпаевым донесения уже делал» (304 бетте)
Шежіре жинағанда көп қиыншылықтар кездеседі, оның біреуі көп адамдардың аты халықтың жадында сақталмай шежіреге кірмеуі. Мысалы шежіреде Дөнен Итемгенұлы, Итемген Айдарбекұлы. Айдарбек Құрманұлы. Вяткин М.П. еңбегінде құжаттарға сүйеніп Айдарбек Жаныбайұлы делінеді, сонда Айдарбек пен Дөнен немере ағалы-інілі болады.
Ал Вяткин М.П. атаған Шектібай, Жанғабыл Жанбайұлы старшындардың шежіреде орындары табылмады.
Жырға қосылған Қанай Қосымбайұлы мен Ерсары Кəсіпұлы көтеріліске белсене қатысқан белгілі тұлғалар. Ақын-жырау Кіші жүз тарихында өзіндік орны бар Жайық бойында өмір сүрген би-шешен, батыр, ру басы Дөнен жөнінде былай əліптейді:
Сұлтансиық ішінде
Масқар деген рудан
Батыр туған ер – Дөнен,
Асыл туған жан дейді.
Екі сөзді білмеген,
Ақын туған жан дейді.
Өтпеген ешкім көлденең,
Қайратты туған жан дейді.
Қарсы ұмтылған дұшпанның
Ықпалына көнбеген.
Нұралы хан Сырымды
Орынборда ұстатып,
Қараңғы үйге салғанда
Кіші жүздің еріне
Дөнен сонда жар салып
Соңыма менің ер! – деген.
Сары ысық батыр Қаратау
Сырымды сұрап алуға
Басшы болып барғанда,
Сырымды сұрап алғанда
Қаратаудың құрдасы
Қосшысы екен бұл Дөнен
Сырым шығып келгенсін
Өлеңті деген саладан
Сұлтансиық баласы
Үш жүз аппақ үй тігіп,
Үш мың кісі қонаққа
Үш жүз бие сойдырып,
Сыйлық еткен сол Дөнен.
Қырық кісі аттанып,
Нұралы ханға барғанда
Оралымды ісі үшін
Дөнен атын қалдырып,
«Оралды» деп ат қойып,
Өзгерткен атын бұл Дөнен.
Нұралыны ел шауып,
Хандығын тартып алғанда
Ақкиізге аунатып,
Сырымды хан қойғанда
Үш мың қолдың басшысы
Қаратау батыр айтқан соң
Сырым ханның шабары
Болыпты дейді бұл – Дөнен.
Дөнен бимен қатар аталатын Қаратау Өмірзақұлы ел қорғаған батыр, əрі би болған. Сырымның үзеңгілес жолдасы. Одан əрі Айтмағамбет ақын былайша толғайды.
Екінші бастап жырлайын
Беріш пен таз, адайды.
Үлгерерсің қызыл тіл
Көріп едің талайды
Бұл аталған үшеуін
Шеркеш пен ысыққа
Қосып айтсам қолайлы
Бəрі болды бес ру
Ақындары тең өскен,
Батырының теңі жоқ,
Билігінің шегі жоқ,
Жеңбеген тіпті жауы жоқ,
Айтыспаған дауы жоқ.
Осыны айтсам қолайлы