Алдаберген би

Қазақтың жанашыр баласы болып өмірге келген Алдаберген бидің, «халық жауы» деп жалалы болғанға дейін тағдырына тоқталып өтелік. Алдаберген Нұрманұлы 1887 жылы қазіргі Түркістан облысы, Бәйдібек ауданы, \”Жүзімдік\”ауылында дүниеге келген. Албадергеннің ата- тегі туралы \”Жүзімдік\” ауылыньң көне көз шежіре қариялары былай таратады. Арғы бабасы Бәйдібек би, Ұраны Жауатар (Ысты), Доспанбет (Тілік) – Мұса – Ақмеңтей – Қойшыбай  – Досай би, одан Есен (Байқараған) – Жылкелді, одан – Қара. Қарадан – Өмірзақ. Оның Дәулен, Маңсары, Нұрман, Өтеп деген төрт баласы болыпты. Нұрманынан Алдаберген туыпты. Ауыл молдасынан хат таныған Алдаберген ел басқару ісіне жастай араласады. Болыс, билерге хатшылық қызмет атқарып жүріп, өзінің зеректігі, алғыр тапқырлығы арқасында ел құрметіне бөленеді.

Оқу, білімнен хабары бар әкесі Нұрман баласын оқып, білім алуды армандайды. Алдаберген 1918-1920 жылдары әуелі Ташкент, кейіннен Самархан медреселерін үздік тәмамдап елге оралады. Ауылдастары оны болыс етіп сайлап алады. Содан ол 1927 жылға дейін болыс, кейіннен би болып ел басқару ісіне қызу араласып кетеді. 1928-1930 жылдары \”Жүзімдік\” ауылын артел, кейін колхоз етіп ұйымдастырады да, оны өзі басқарады. Сөйтіп, коллективтік шаруашылықтың алғашкы қиын-қыстау ахуалын бастан кешіреді. Өзінің Күзембай Нәлібайүлы, Ыдырыс Битабарұлы тәрізді жақын туыстарымен ақыл қоса отырып жұртты еңбекке жұмылдырады. Бұрын ойда-қырда бытырап жүрген халықтың басын біріктіріп, отырықты ел етуге күш салады. Алдабергеннің елге қамқорлык, ұйымдастырғыш қабілеті күшті болатын дейді көз көргендер. Оның мұндай асыл қасиетіне, ең алдымен шешендігі мен көреген көсемдігі, ақпа-төкпе ақындығы, елге деген қамқорлығы себеп болса керек.

1931 жылдың бас кезінде Алдаберген Ташкент, Шыршық жағына қызметке ауысады. Онда ол аудандық оку бөлімінің меңгерушісі және аудандық атқару комитетінде кызмет атқарады. Бұл жылдары Кеңес өкіметі басшыларының ел арасынан шыккан нағыз жанашыр, аяулы азаматтарға \”Халық жауы\” деген жалған айып тағып, қуғын-сүргінге душар еткені тарихтан белгілі. Сонымен Алдаберген би де \”Халық жауы\” болып айыпталады да, абақтыға жабылады. Ол өзінің айыпты емес екенін, ел үшін адал еңбек етіп жүрген кедей-шаруа екенін дәлелдеп бағады. Оған жала жауып, асыра сілтеп кіналап жүрген жергілікті әпербақандар оны тыңдасын ба? Қайта өшіге түседі. Алдаберген ақын сонда былай деп облыстық сотқа өлеңмен шағым жолдайды:

Өлең ғып жаздым бұл арыз. Бәрін де оқып қараңыз. Өз жайымды баян ғып, Шағынып арыз қыламыз. Не жаза болса ырзамын, Расы болса бір ауыз. Езілген әбден сорлы едім, Шайылып қалған жүрегім. Өлеңменен жазды деп, Өтініш айып кылмаңыз. Айтқаным менің шын еді. Бір оқиға сыр еді.  Ескендір ұлы Сәруар, Түсі суық сұр еді. Әкелері туысқан, Сәруар, Сапар бір еді. Туысқан кісі қоя ма, Бәрінің бір гой тілегі Сөруар пысық Шаянда, Тергеуші болып жүр еді. Айтайын соның бір ісін, Сіздерге мәлім қып енді. Сөзімнің мынау айғағы, Прокурор мен обылсот, Сіздерге келген шағынып, Мен едім өткен айдағы. Сонда сіз қағаз жаздыңыз.

Жалғаны болса ісімнің, Анықтап бәрін қараңыз. Алдаберген өз атым,                       Ауданда Шаян тұрамыз. 12-ші ауылда, Нұрманның ұлы боламыз. Сөздерді тауып қайдағы. Ауылға сізден қайтып ем. Жұмысым бітіп ойдағы, Сіз жазған қағаз тиген соң. Тергеуші басқа ойлады,  Прокурор бұйрық берді деп. Қағазға құлақ салмады, Көрмеген кісі болды да, Қалтаға салып жайлады. Екі көзі қызарып, Іздеді өзге айланы. Қаһарына мінді де, Қолданып шара қайдағы. Жиырмасыншы май күні, Тұтқынға жаттым қамалып. Қорыққаннан көзім аларып. \”Халық жауы\” деді де, Қамады мені жала ғып. Мұның не дейтін адам жоқ. Жылаймын кімді пана ғып. Туғаныма өкіндім. Адам боп босқа жаралып…

(Ботабекұлы Адырбектің айтуынан жазып алған Тәйтеліүлы Болысбек)Бұл арыздан нәтиже шықпайды. Ол жазықсыз жаланың құрбаны болып сотталады да, Беломор-Балтық каналы құрылысына қара жұмысқа                                                                                                                                                                                                         жегіледі. Сол еріксіз азапты жұмыста жүргенде ол ауылдағы ағайын-туыстарына, бала-шағасына өлең-хат жазып түрған. Өзінің ізбасар інісі яғни менің баба атам Ыдырысқа жазған хатында былай депті:

Досанның ауыл – атком кеңесінде, Алыпсың мені ескеріп тағы есіңе. Амандық хабарыңды білгеннен соң,  Шыққандай болдым қырдың төбесіне. Қандырдың толып жатқан хабарларға, Жаңалық сөздеріңнің көнесіне. Қуанып осы хатты алғаннан соң, Ағаңның түсті шырақ, елі есіне. Ой толқып ары-бері қиыланды, Өліктің жан кіргендей денесіне. Тағы да менен сәлем айта салғын, Әдрес жазған қолдың егесіне. Өкпелеп бөлкім маған жүрген шығар, Бір сәлем айтпады деп енесіне. Біз жүрміз сумен жүзіп барамыз деп, Біткен соң мұз каналдың кемесіне. Туыстық, бәлкім, менен қорынғаны, Болған соң үлкен кісі орындағы, Балалар анасымен ажыраса, Мәселе болған шығар сол жайлы да. Колхоздың жеңген дейсің мүшелері, Дәу мүше біреу емес үшеу еді. Үшеуі бір колхозға кіріп алып, Ас ауқат бір казаннан ішер енді. Ішінен соның бірі шыққан шығар, Артынша болғаннан соң өз өнері. Бір тентек дарға асарда айтқан екен, Ойпырм-ай мұндай болса кісі өледі. Бас қамын басқа кісі ете жатар, Артықша жетім еске түсер енді.

Өзімен өзі кетсін деген шығар, Маған да тимесін деп содырлары. Болмаса бір-екі ауыз сәлем жазып,  Почтаға салар еді жолындағы. Жүр мекен жоқ болмаса ауыр көріп. Тамағын бір жетімнің қолындағы, Жетімге қылса қызмет бөтен емес. Өзімнің бір-екі жыл жоғымдағы, Асымды ауқат болып тұратұғын, Туғаным емес пе еді жоғымдағы. Демеймін Керімбайүлы бөтен кісі, Келеді төбесіне көтергісі. Баладан қайтіп ана ажырайды, Қаншама мейрімі жоқ мекем кісі. Алғанда мысал етіп торғайды да, Бұл жағын ойламасқа болмайды да. Қорғайды балапанын, жаңбыр жауса, Өз басын бұршақ жауса корғайды да. Балалар тарап жүрсе тоз-тоз болып, Оларда жүрген болар өр ауылда. Үш балам үш үйде жүр деп айтады, Бір-бірлеп жүрген жерін санағанда. Қалайша жыламастан жүре аламын, Бала-шаға жағдайын еске алғанда. Жанашыр жақындыктың бір белгісі, Амандық хат жазуға \”жарағанда\”. Ыдырыс осы жазған сөлемімді, Жүрерсің айтып беріп калағанға, Тағы да менен сөлем айта салғын, Сұраған ағайын жұрт бар адамға.

(Ыдырыстың айтуынан жазып алған Тәйтеліұлы Болысбек). 
– \”Сәлем хат\”, \”Анама хат\” \”Сәлем де Беломордың каналынан\”, \”Ел ағасы

 

Касекеңе\”, \”Қабылбекке\” т.б. азапты тұрмысын, қайғы-қасыретін, мұң-зарын баян еткен хат-өлеңдерін өзінің Ыдырыс Битабарұлы, Адырбек Ботабекұлы дейтін жақын туыстары күні кешеге дейін домбыраға, гармонға қосып айтып келген еді дейді.  Алдабергеннің жақын ағайындары бүгінде өмірде жоқ болса да, келешек жастарға керек болар деген оймен бізге Алдаберген би туралы біраз мағұлматтар жазып қалдырған   Төрекелді Амантайұлы, Ибадулла Байсейітұлы, ауыл әкімі Пайыз Тұрлыбеков, Алматы тұрғыны Шора Күзембайұлы.

Алдаберген би болып тұрған жылдары Каратаудың күңгей жағындағы ауылдар әлі колхоз болып ұйыса қоймаған, баяғы мамыражай қалпында еді. Ата-баба салт-дәстүрін сақтаған елдер ағайын-жекжат болып, алыс-беріс жасап катынасып-сапырылысып жатқан кезі болатын. Осы жылдары Алдаберген болыстың ауылына көршілес Жетімтаудан Зұлпықар Балғабаев, Шәуілдір жағынан Айтбай Белгібаев, Мырзабек Байжанов (Қызыл жырау) Бәйірбек Елеусізов, Түркістаннан Мұсабек Байзақов (Молда Мұса) Қызылорда, Шиелі елінен Нартай Бекежанов, Қаратаудан Орынбай Тайманов тәрізді атағы елге жайылып кеткен ақындар барып, кейде олардың аулына Алдаберген би шақырылып той-думандатып, өзара айтысқа түсіп, шешендік билік сөз жарыстырып жататын. Осындай думанды бір жиын жөнінде Зұлпықар ақынның аталас туысы 1940-1955 жылдары Досан ауылы, Досан колхозының төрағасы болған шежіреші қария Махат Ақтайлақовтың айтуы бойынша , жазып қалдырған мәліметі бойынша мына төмендегі мағұлматпен таныс болдық. 
– Сәуірдің шуақты бір күнінде Жетімтаудағы Зұлпыкеңнің (Зұлпықар ағасын айтады) үйіне үш аттылы түсіп жатты. \”Бұлар кім екен\” деп барсам, төменгі Байқараған елінің болысы Алдаберген екен. Қасындағы екеуін танымадым. Алдаберген мен Зұлпыкең жекжат, олардың жиі араласып, қатысып тұратынын бұрыннан білетінмін. Екеуінің өлең айтысып, шежіре, шариғаттан әңгіме шертісіп отыратынын талай рет тыңдағанмын. Ағай Бұшай жеңешеме қарап \”шай қайнат, қазан көтер\” деді де, \”Махат сен өрістегі малға шап, бір қой әкеліп, мына кісілерден бата сұра?\” деді. Мен Керегетасқа қарай өріп кеткен малға шауып жеттім де, нән бір ісекті өңгеріп әкеп, қонақтардан бата сұрадым. Сонда Алдаберген болыс: 
– Кәне, Нареке, батаны сіз беріңіз. Бұл ауылға алғаш рет келіп отырған құрметті қонақсыз ғой, – деп қасындағы мұртты кісіге кезек берді. Ол қолын жайып жіберіп, үй иесіне жақсы тілек, ізгі ниеттерін білдіріп, алғысын термелеп, пернелеп жаудырды. Бәрі \”Аумин!\” деп бет сыйпасты. Қонақтар әуелі шай ішіп шөлін басып алды. Шай үстінде жөн сұрасып танысып жатырмыз. Сөйтсем, бата берген мұртты кісі Ақмешіт жактың кәдімгі Нартай дейтін ақыны екен де, шоқша сакалды кісі шәуілдірлік Айтбай жыршы боп шықты. Бұл екеуін бірінші рет көруім. Алғашқыда анау айтқан күрделі әңгіме жыр бола қойған жоқ. Әшейін ауыл арасы, ағайын-жегжаттың өзара алыс-беріс, барыс-келіс, калжың сөздері кезекпе-кезек жарыса айтылып күлісіп отырды. Шай ішіп касқа маңдайы жіпсіген Нартай ақын, кестелі қоржынынан он екі тілді сырнайын алды да, аңыратты-ай кеп. \”Құлақ сал, ей,

ағайын\”, \”Өздерің білер Нартаймын\” деп басталатын екі-үш өнін шырқады да, қасында отырған Алдабергенге қарап былай деді: 
– Болыс-еке, сіздің көңіліңізге келмесін. Ел-жұрт сізді ақын болыс, халқына жақын болыс, әділ болыс\” деп айтады, ана бір жылы біздің Шиеліде бір болыс болды. Өзі кыдырымпаз, парақор елге жайсыз еді. Соның бір жесір дауына билік айтып, кедейдің жалғыз атын жетектеп кеткенін, сөйтіп ауыл жігіттерінен соққы жеп, күлкі болған жайын жырға айналдырып берейін, ал тыңдаңыздар. Нартай осылайша бұл жырының мән-жайын баяндап алды да жесір дауын термелей жөнелді. Ара-арасында жұртты дүркін-дүркін күлдіріп алды. Қонақтар алдына үйме табақ ет келгенде барып ол жырын бітірді, сырнайын қабыстырып жанына қойды да дәмге қарады. Осы естелікті айтып отырған Махат жәкемнен Нартайдан басқаларының не айтқанын сұрағанымда ол кісі: 
– Ой, қалқам, несін айтасың, тамаша үш күнге созылды. Зұлпықардың үйіне Нартай, Алдаберген, Айтбай ақындар келіпті деген хабарды есіткен Керегетастағы, Қарабас бойындағы, Сарыбай бұлағындағы, Бестоғайдағы халық аттылы-жаяу Жетімтауға ағылсын кеп. Зұлпекеңнін қоржынбас екі үй тамына сыймаған жұрт дәлізде, есік, терезе тұсында тұрып: \”Өй, пәлі- ай\”, \”бәрекелді, айтысыңа, болайын!\” – деп шу-шу етеді. 
– Қай ақын, не айтты? – дегенімде, Махат жәкем көп жыр айтылды ғой, өңкей сақадай-сақадай ірі ақындар бірінен-бірі асып түседі. Оның бәрі бүгінде есте қала береді дейсің бе? Бұл естеліктен мынаны аңғарамыз: демек, Алдаберген би де кезінде осал ақын болмаған. Ол өзінің Нартай, Айтбай, Зұлпықар тағы сондай ділмәр, заңғар шешен ақындармен бірге өлең жарыстырып, өнер сынасып, ақындық алғырлык, шешендігін шыңдай бергені аян. Алдаберген билік, шешендік пен ақындық өнерді катар алып жүрген, әрі би, әрі ақындар санатына қосылатын дарын иесі. Оның бірқатар өлең, жырларын, шешендік, тапқырлык, билік шешімдерін, әсіресе, Бибігүл қыз атынан сөйлейтін Зұлпықар ақынмен хат айтысын ауылдастары осы күнге дейін аузынан тастамай айтып келеді. Бұл айтыстың өзінің жақын туысы Ыдырыс Битабарұлының айтуынан хатқа түскен қысқаша нұсқасы мынау:

Алдабергеннің 1 хаты: Биссмилла деп хат жаздым, Бибігүлдей аруға… Өзіңді іздеп аулыңа, Болар ма екен баруға. Құштар едім өзіңнен, Бір жауапты алуға. Текті жерден дейді ғой, Арғы атаң тақуа. Тілеймін бір Алладан, Өзіңмен жұп болуға… Бесеуі жетіп бұл жерге, Тасшаға молда болды да, Бірі қалды сол елде. Жоғары Дулат елінде. Бестерек болды, бес болыс, Естуімше дерегі, Бәрінің намы Сүлгетай. Есеншора бергі атам. Болған екен елге жай, Әтен деп бізді айтады. Әтен, Сәрсен, һәм Қонай, Төрт түлікке бәрі сай. Затым әйел болған соң. Аламын деп жармасты-ай. Жүрген бір кедей жарымай, Дүниеге тапшы емес,  Өзімнің әкем Дүйсенбай. Бір кедейдің сөзіне, Көңілім алаң болған соң, Шығардым өлең осылай. Алдабергеннің 2 хаты: Бибігүл бір өзіңнен үмітім бар, Жүзіңді көргеннен-ақ болдым құмар. Екі жарты бір бүтін селбесейік, Жүргенше сен де сыңар, мен де сыңар. Өзіңе деп дүние-мүлік жиып жүрмін, Көңлімді өзгелерден тиып жүрмін. Күні-түні бір Алладан тілек тілеп, Жолыңа өмірімді қиып жүрмін. Бибігүлдің 2 жауабы: Алдеке, хат жазыпсыз үміт қылып Болысты қызға таман жуық қылып,  Көңілің жоғарыда жүрген шығар, Өзіңді әлдеқандай жігітсініп. Өзіңді көргеннен-ақ сүйдім депсің, Отына махаббатың күйдім депсің. Алладан күндіз-түні тілек тілеп, Жолыңа дүние-мүлік жидым депсің. Сіз жүрсіз аламын деп бізді жақтап, Көрпеңде көсілсеңші бойға шақтап. Әкеңнің бұрынғы өткен кәсібін ғып, Бір күні әжеп емес, кетсең ақтап…

(осыдан былайғы 3-4 шумағын айтушы ұмытқан.) Бибігүлдің 1 жауабы: Арғы атам Ақмолда, Кереметі көп еді. Сондай әзіз әулие, Болмаған екі дегені. Алтау еді басында, Алыстағы жұртынан, Бұл тарапқа келгені. Алдабергеннің 3 хаты: Өзіңді жүруші едім сырттан мақтап,                                                                 Көргенде, әдепті деп ылғи жақтап, Көрмей жатып әкеме тіл тигіздің,  Мұның қалай, жаным-ау,бекер даттап. Мен сенен мұндай сөзді күтпеп едім, Жүр ме едің бар кегіңді ішке сақтап. Әлде болса Бибігүл ойланарсың, Ашуыңды басарсың әдеп сақтап. Бибігүлдің 3-хатқа жауабы Кісі болып жүресің той күліп-ойнап, Мен сізді қаламаймын артын ойлап. Әйелі диуананың дегізгенше – Байсыз-ақ жақсы емес пе өтсем бойдақ. Бақа бас, әйеліңнің түсі сары, Көзі көк ондай қатын кімге дәрі? Ит емшек, ботқа бет, өзі қортық, Деп жүр ғой осы елдегі жұрттың бәрі. Келе ме күндес қылғың соныменен, Құдай басқа салмасын кетсін әрі. Алдеке екі кәрі баққаныңыз. Соларға болсын уақыт тапқаныңыз. Көңіліме қаяу түсіп отыра алмай, Хат жазып әуреленіп жатқанымыз. Алдеке жаздың деме мұның несін, Бұл сөзге түсінерсің болса есің. Ақылға сап байқасақ алды-артыңды, Бибігүлдің айтқаны дұрыс дерсің. Алдабергеннің 4 хаты: Бибігүл-ау, мен саған түсінбедім, Әкемді тілдедің деп ісінбедім. Қатынымды да ақыры апсоңдырмың,                                                      Қалжыңдасар сенің мен кісің бе едім? Байқа, калқам, менімен ойнамағын, Бүркіт түлкі бүрмес деп ойламағын. Асқақтаймын деп жүріп, шалыс басып, Сенің де бола бермес ойлағаның… (осы жерде 5-6 тармағын айтушы ұмытқан)